O Pito Pastoril

O dicionario etimolóxico de Sebastián de Covarrubias (1611) indica que Pito é “o asubío dun neno” e o Dicionario de autoridades (publicado entre 1726 e 1739) “frauta pequena como un asubío cun son agudo”, e tamén “certo xénero de frautiña ou vaso de barro que botándolle auga e soprando polo bico ou extremo, fai un son ou voz que imita o canto ou rechouchío dos paxaros”.

No dicionario etimolóxico de Joan Corominas (1954), a palabra pito é onomatopea de asubío. En ocasións chámase así a embocadura dun instrumento.

Segundo o Dicionario da R. Academia Española (1992) “instrumento pequeno que produce un son agudo cando se sopra nel, asubío. Tamén o define como unha vasilla pequena de barro, que produce un son semellante ao rechouchío dos paxaros cando, chea de auga ata certa altura, se sopra polo bico.

No Dicionario da R. Academia Galega (1997) “instrumento que serve para asubiar”. SIN. asubío, chifre.

Así pois, somentes se lle chama frauta (e referíndose ao asubío) no Dicionario de autoridades, mentres que popularmente, tanto en Galicia como no resto do estado español, nos referimos ao pito como frauta, aínda que difira na forma e na execución.

O adxectivo pastoril co que se clasifica as frautas é moi frecuente nos textos, e dalgún xeito representa un emblema do bucólico.

O Pito Pastoril Galego, como todas as frautas, foi un instrumento de pasatempos feito fundamentalmente por pastores, cun número variable de buratos, e posiblemente, para axudar a pasar as longas horas de soidade. Mais pouco a poco, foi acadando unha perfección que lle confire dúas oitavas cromáticas, ideal para tocar el só, acompañando á voz, con percusión, zanfonas, requintas ou con gaitas.

Ten características similares á frauta de bico, mais cunha diferenza que radica na dixitación, que é moi similar á da gaita.

Esta diferenza é a que o converte nun instrumento especial, xa que a técnica e a articulación da frauta mestúrase coa dixitación da gaita, podendo empregarse tamén picados e ornamentos de dedos propios dela.

Unha das funcións do pito era e segue a ser a dun instrumento de estudo previo á gaita ou para exercitarse sen o volume ou a aparatosidade de transporte desta.

Antigamente fabricado con cana ou sabugueiro por pastores, nenos e afeccionados para iniciarse na música, e actualmente, con buxo, granadillo, cocobolo e outras madeiras nobres, por constructores profesionais.

Pito pastoril galego de cana
Pode que noutro tempo a súa forma fose ben distinta a como hoxe se coñece: “... y que la flauta travesera, o de forma alemana, en sus distintos tamaños, de ordinaria, tercerola y flautín, vino a sustituir al pito de boquilla biselada y de cuatro agujeros que, quintando daban más de una octava...” (Cancioneiro Castrosampedro, pax. 203). Aquí, fálase dun pito de "catro" buratos, cando actualmente o máis elaborado ten oito. Tamén Frei Martín Sarmiento na súa colección lexicográfica comenta: “…el castellano tomó de flo la voz flato y flauta, y el gallego de flauta dice flauta y flauteira que no creo se usa sino que se usó. Es la razón por que mudando la FL o FR en CH y el AU en OU formó la voz chouteira que significa la copla y tono que se canta a la flauta o silbato en las romerías o en los molinos”. Cando F.M. Sarmiento se refire a “flauta” non sabemos si é de bico ou traveseira e o “silbato” é posible que se trate dun pito, mais tampouco sabemos as súas características. Tanto no referente á calidade do son como ao número de buratos nos pitos de cana, o máis seguro é que variase dependendo do ccoñecemento e das necesidades de quen os fixese, que o máis seguro fose un afeccionado á musica. Deste xeito comenta na súa web Pepe Temprano a súa lembranza de neno: " ...E andábache así con outros rapaces. Despois xa a medio día viñan as rosquilleiras, cas rosquillas, e con unhas frautas de canaveira, con tres buratos, catro buratos, cinco buratos... e cando ía cos meus pais e.. quero unha frauta, che compraban aquela frauta, que solo facía pipipi, e na mais, a ver si nos entendemos... non había outra cousa. Era a música dos rapaces, de feito custaba dous patacos." www.pepetemprano.es Ata nós chegaron construídos en madeira de buxo os tres seguintes pitos, de artesán descoñecido e de seis buratos frontais que o propietario Pepe Temprano, mercou cando pechou a tenda de instrumentos musicais Canuto Berea na Coruña, no ano 1987. Aínda que non sabemos quen é o artesán nen sequera se son construídos en Galicia, falo deles porque tanto en madeira como en metal, tipo tin whistle irlandés, era común tamén poder mercalos nas feiras. Seguramente algunhos eran de importación e se empregaron sustituíndo aos pitos galegos.
1º Pito Artesán descoñecido Interior con furado lixeiramente cónico, co calibre máis ancho cara ao bisel Tonalidade: G (A= 440 Hz). Madeira de buxo dunha sóa peza con anelado en metal na parte inferior Lonxitude: 22,5 cm 6 buratos frontais Propiedade de Pepe temprano
2º Pito Artesán descoñecido Interior con furado lixeiramente cónico, co calibre máis ancho cara ao bisel Tonalidade: F# (A= 440 Hz). Madeira de buxo dunha sóa peza Lonxitude: 23,8 cm 6 buratos frontais Propiedade de Pepe temprano As características dos pitos 1 e 2 indican que están construídos polo mesmo artesán. A súa morfoloxía é idéntica e só cambia o tamaño e o anelado inferior no pito 1, aínda que posiblemente o pito 2 tamén o tivera e se perdese co tempo
3º Pito Artesán descoñecido Interior con furado lixeiramente cónico, co calibre máis ancho cara ao bisel Tonalidade: C# (A= 440 Hz). Madeira de buxo en dúas seccións con anelado en corno na parte inferior Embocadura: 9,4cm Cana: 23,8cm Espigo: 3,2 cm Lonxitude total: 30 cm 6 buratos frontais Propiedade de Pepe temprano

Tal como coñecemos hoxe o pito pastoril estivo a piques de desaparecer. Paulino Pérez artesán de Lugo e Basilio Carril de Santiago, foron os últimos construtores coñecidos que os fabricaron e en tonalidade Mi bemol.

Na colección de Instrumentos Musicais da Deputación de Lugo –Centrad- consérvanse varios pitos fabricados por Paulino Pérez e según conta seu neto Luciano Pérez, actual director do citado museo, seu avó chamáballe "freixolet". Este nome pode ser unha galeguización do "flageolet" debido ao parecido que ten con este instrumento, quizais porque Paulino quixo darlle aos seus pitos unha estética similar

Aínda que hai pequenas variacións entre eles, as características do pito de Paulino Pérez son: · Interior con furado lixeiramente cónico, co calibre máis ancho cara ao bisel. · Está formado por dúas pezas: - Boquilla con bisel, onde se produce o son cunha prolongación a xeito de ornamentación. A boquilla na súa totalidade mide 12 cm.. - Cana con sete buratos frontais que remata nun espigo de 16 mm. na parte superior que encaixa na boquilla. A cana mide 22 cm. e remata na parte inferior cun anelado en corno. Non presenta burato posterior ou portador para o polgar da man esquerda. · O pito ten un tamaño total de 34 cm. · Aínda que posiblemente haxa máis en mans de particulares, actualmente temos constancia de tres pitos, un no museo da Centrad (esquerda foto ) en Lugo e dous propiedade do seu neto Luciano. Están construídos en buxo na cana e corno na boquilla, pau santo na cana e corno na boquilla. · Os tres están en tonalidade de MI (A= 430 Hz). Subtónica D no 7º burato, coa curiosidade de que o sétimo burato fai unha subtónica e non unha sensible como os pitos de Basilio ou Corral. · A extensión musical do pito é de dúas oitavas oitava. · A súa dixitación é semellante á da gaita, de feito estes pitos empregábanos para a aprendizaxe desta os nenos do colexio Fingoi en Lugo polos 1960.

Pitos en tonalidade de Mi construídos en corno, buxo e pau santo polo artesán Paulino Pérez en Lugo 1960.

No ano 1971 Hispavox edita Os Xacobeos "Pitos Gallegos", un disco en vinilo no que Basilio Carril e Miguel de Santiago interpretan catro temas con dúo de pitos pastoriles construídos por Basilio:
- Maruxa. A. Vives. Muiñeira - O pote. M. de Santiago. Muiñeira - Vindo do faro. Popular. Foliada - Faragulliñas. B. Carril. Muiñeira
Portada do E.P. "Pitos Gallegos" Hispavox 1971.


De Basilio Carril consérvanse varios exemplares, o da esquerda da imaxe está no Museo do Pobo Galego e os outros dous son propiedade do gaiteiro Pepe Temprano mercados na tenda Canuto Berea da Coruña no ano 1987.
Aínda que tamén hai diferencias entre eles, especialmente na lonxitude, as características xerais dos pitos de Pito Basilio Carril son (medidas tomadas do pito central): Interior con furado lixeiramente cónico, co calibre máis ancho cara ao bisel. Tonalidade: E5 (A= 440 Hz). Sensible D# no 7º burato Madeira de buxo en dúas seccións Embocadura: 10 cm. Cana: 21,9cm Espigo: 2,2 cm Lonxitude total: 29,7 cm 7 buratos frontais e 1 posterior
Pitos construidos en buxo por Basilio Carril polo ano 1960. Tonalida de Mi.
Seguindo un modelo de Basilio Carril, Antón Corral retomou a súa construción no ano 1970 cunha innovación: a tonalidade de Re, ideal para acompañar a outros instrumentos como a zanfona, requinta ou gaita. Como mostra, temos o LP “Intrumento Musicais Populares Galegos” do Grupo Didáctico-Musical do Obradoiro-Escola de Gaitas e Zanfonas da Universidade Popular do concello de Vigo, dirixido por Antón Corral e editado por Sonifolk no ano 1990, onde se pode escoitar a gravación do Pito Pastoril tanto en solitario como en conxunto cos instrumentos anteriormente citados.

Portada do LP Instrumentos Musicais Populares Galegos. Edt. Sonifolk 1990.

Outra gravación con Pito Pastoril en Re construído por A. Corral con madeira de granadillo podemos escoitala no libro CD. “Guía Didáctica de Instrumentos Galegos” Edt. Ouvirmos 2011 do autor deste mesmo traballo, Moisés Quintas.

Portada do libro CD. “Guía Didáctica de Instrumentos Galegos” Edt. Ouvirmos 2011.

Ademais, A. Corral na súa labor docente, fixo de transmisor deses coñecementos aos seus alumnos que hoxe seguen a fabricalos. Así, o artesán Miguel Mosquera, discípulo de Corral, despois dun longo traballo de investigación aumentou a tonalidade a Sol (contralto), a Do e Sib (soprano) e recentemente a La (sopranino), ampliando así as súas posibilidades interpretativas.

Tamén outros artesáns como Carlos Corral, Xaime Rivas ou Benito Queimaliños, os fabrican en Re, Do ou Sib, ao tempo que seguen a explorar novas tonalidades.

Deste xeito, da man destes e doutros cosntructores de instrumentos, o Pito Pastoril Galego atópase nun proceso de evolución constante, tanto na estética, mesturando distintas madeiras e anelados, como no timbre ou aumentando a súa familia cara modelos máis graves.

As características do pito en Re, prototipo de Antón Corral e que posteriormente serviría de modelo para os seus alumnos son: Interior con furado lixeiramente cónico, co calibre máis ancho cara ao bisel. Está formado por dúas pezas: - Boquilla con bisel, onde se produce o son. Mide uns 11 cm. - Cana con sete buratos frontais, un ou dous deles pode ser dobre (os das notas Re e Mi graves), e outro na parte dorsal para o polgar da man esquerda. Remata nun espigo de 2 cm na parte superior que encaixa na boquilla. Mide uns 23 cm. Ten un tamaño total de 32 cm, que pode variar en función da tonalidade. Fabrícase tradicionalmente en buxo, aínda que agora se están a empregar outras madeiras de importación como o granadillo. A extensión musical do pito é de aproximadamente dúas oitavas cromáticas, o que permite tocar en calquera tonalidade, aínda que as máis empregadas sexan Re, Sol e Do. A súa dixitación é semellante á da gaita, polo que tamén se emprega para a aprendizaxe desta; de feito, gran parte dos vellos gaiteiros aprenderon neles, fabricados en cana ou sabugueiro, antes de poder mercar unha gaita.


Pito construido en buxo por Antón Corral en tonalida de Re.

Pitos en tonalidade de Sol,Sib, Do e Re, granadillo anelado en buxo feitos polo artesán Miguel Mosquera.

Audio do Pito contralto en Sol.